قربانی و احکام شرعی آن
قربانی کلمه عربی بوده در لغت به معنای «نزدیک شدن، ویا آنچه که وسیله‌ی نزدیکی به خداوند (ج) می‌شود.» و در اصطلاح به معنای ذبح کردن حیوان با شرایط خاص آن به نیت عبادت می‌باشد. قربانی‌ای که در روزهای عید قربان (سه روز اول) ذبح می‌شود، به نام «اضحیه» یاد می‌گردد.
آنهایی که مکلف به ذبح قربانی هستند
قربانی برای کسانی فرض است که دارای چهار شرط ذیل باشند:
مسلمان باشد
به سن بلوغ رسیده باشد
مسافر نباشد
با توجه به معیارهای شرعی ثروتمند محسوب شود
در مذهب حنفی، میزان ثروتی که ذبح قربانی را واجب می‌سازد، همان مقداری است که در زکات و صدقه‌ی فطر لازم می‌باشد. و این به جز از قرض‌ها و احتیاجات اصلی، ثروتی است که معادل با ۲۰ مثقال (۸۵ گرام) طلا و یا ۲۰۰ درهم نقره باشد. زن و یا فرزندان بالغی که چنین شرایط را دارا می‌باشند، با وجود مکلف به ذبح بودن شان، اگر شوهر ویا پدر –از طریق هبه– به نام ایشان قربانی ذبح کند، کافی است. سایر مذاهب از اینکه ذبح قربانی را سنت می‌دانند، برای مکلفیت ذبح قربانی کدام معیار ثروت تعیین نکرده اند.
با خشنودی و رضایت دل قربانی کنید!
در عید قربان بهترین کار ذبح قربانی است. در حدیثی آمده است: «در روز قیامت حیوان قربانی شده با شاخ و ناخن و پوستش می‌آید. پیش از آن که خون قربانی بر زمین بیفتد به پیشگاه خداوند می‌رسد. پس با خشنودی و رضایت دل قربانی کنید!» (ترمذی)
زید بن ارقم پرسید:
یا رسول الله! حکمت ذبح قربانی چیست؟
سنتی است بر جا مانده از پدرتان ابراهیم.
ما از آن چه چیزی بدست می‌آوریم؟
در برابر هر پشم و موی قربانی یک ثواب. (شوکانی از ابن ماجه و احمد بن حنبل؛ نیل الاوطار، قاهره، ۱۹۶۱، ۷، ۱۱۰)
هدف اساسی و اصلی از ذبح قربانی
مقصد اصلی از ذبح قربانی به دست آوردن رضای الهی و نزدیک شدن به او و کسب ثواب است؛ اما این عبادت برای جامعه هم فواید زیادی دارد که بی نهایت مهم است.
عبادت قربانی، یک فداکاری مادی است و انسان را به الله (جل جلاله) نزدیک می‌کند و اطاعت بنده را از فرمان او نشان می‌دهد.
خداوند متعال در سوره حج به هنگام بحث از قربانی، این مسأله را خاطر نشان می‌کند که حیوانات برای انسان‌ها یک نعمت‌اند و ذبح قربانی هم یکی از شعایر (علایم) اسلام است. و می‌فرماید:
ترجمه: {گوشت‌ها و خون‌های قربانی نه، بلکه صرف تقوای شما به پیشگاه الله می‌رسد} (حج: ۲۸)
مقصد اصلی در قربانی ریختن خون ویا گوشت نیست، بلکه هدف اساسی تقوا یعنی نیت خوب، کسب رضای الهی، راستی و درستی است. گرچه گفته می‌شود مقصد از قربانی «ریختن خون» است. این درست است، اما مقصد از ریختن خون را قرآن کریم در یک کلمه توضیح داده است: تقوا!
قربانی رحمت و برکت است
در روزهای عید قربان بسیاری از فقرا با گوشتی که برای‌شان داده می‌شود به اطفال و فرزندان‌شان که ماه‌ها روی گوشت را ندیده اند، گوشت می‌خورانند. گوشت، پوست، جگر و کله و پاچه‌ی میلیون‌ها حیوانی که قربانی می‌شود احتیاج عده‌ی زیادی از مردم را رفع ساخته و وسیله‌ی خیر و برکت می‌شود.
قربانی سخاوت است
لازم است تا بی‌هیچ تاویل و توجیهی در برابر اوامر الله متعال، ابراهیم وار گردن بنهیم. این بسیار مهم است که ما در راه او مال خود را صرف کنیم و در صورت لزوم جان‌مان را فدا سازیم و هرگاه گفته شد: بدهید! ما هم بی‌درنگ بگوییم: «به خاطر خدا می‌دهم!» کوچک‌ترین بخل در این راستا به ایمان و اسلام ما ضرر خواهد رساند.
لذا قربانی نشان می‌دهد که مومن خود را همراه با مالش وقف کرده است. در جایی که خداوند بگوید: «قربانی کن!» مسلمان باید این آمادگی را داشته باشد که بگوید: «پروردگارا! چرا نه؟ من به جای یکی هزاران حیوان را قربانی خواهم کرد.» چنانکه رسول الله (صلی الله علیه وسلم) در این راستا بهترین سرمشق ما می‌باشد. چون ایشان در آخرین قربانی‌شان به شمار سن‌شان یعنی شصت و سه قربانی کردند.
پس سرمایه داران امروز ما هم در برابر ثروت هنگفت‌شان نباید مثل این که از از جیب‌شان مقداری پول کشیده و به یک سایل (گدا) بدهند، به یک قربانی اکتفا کنند. اگر این ثروتمندان ما یک قربانی برای زن و فرزندان‌شان، یکی برای فقرا و بینوایان، یکی هم برای نسل در حال آموزش که امید آینده‌ی ما هستند و یکی هم برای دوستان و خویشاوندان‌شان ذبح کنند بدون شک کاری کرده‌اند که مهم‌ترین وسیله‌ی به‌دست آوردن رضای الهی است.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وسلم) توصیه فرموده‌اند که فقط یک سوم گوشت قربانی به افراد خانواده اختصاص داده شود و یک سوم آن به فقرایی که قربانی نکرده‌اند و یک سوم دیگرش هم به مسلمانان و خویشاوندان و همسایه‌گان. آن حضرت با این بیان‌شان تذکر می‌دهند که یکی از حکمت‌های قربانی به حرکت در آوردن حس سخاوت و جوانمردی ما می‌باشد. حال که چنین است چرا ثروتمندان ما به ذبح یک قربانی اکتفا کنند!
قربانی تقواست
قربانی‌ای که صرف به رضای الله (جل جلاله) ذبح می‌گردد وسیله‌ی مهمی برای رسیدن به تقواست. پروردگار متعال در قرآن کریم می‌فرماید: [لَن يَنَالَ اللَّـهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَـٰكِن يَنَالُهُ التَّقْوَىٰ مِنكُمْ ۚ كَذَٰلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّـهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ ۗ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ] (حج: ۳۷)
ترجمه: {نه گوشت‌ها و نه خون‌های‌شان به الله می‌رسد، بلکه صرف تقوای شما به او می‌رسد. بدین طریق (خداوند حیوانات قربانی را) به تسخیر شما داد تا به پاس هدایتی که نصیب‌تان کرد او را به بزرگی یاد کنید. (پس ای رسول من!) نیکوکاران را مژده بده!}
باز در قرآن کریم آمده است: [قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّـهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ] (مائده: ۲۷)
ترجمه: {(هابیل خطاب به قابیل) گفت: الله تنها (اعمال) متقیان را قبول می‌کند}
در این آیات گفته شده است که برای پذیرفته شدن اعمال، تقوا شرط اساسی است. پس قربانی ما نباید به خاطر گوشت و پوست باشد، بلکه ما باید قربانی را فرصتی بدانیم که ما را به خداوندی که صاحب قدرت بی‌پایان است می‌رساند و به او نزدیک می‌کند.
قربانی نشان صداقت است
حضرت ابراهیم (علیه السلام) در برابر خداوند صداقت کرد و اسماعیل هم به خاطر خدا، صداقت خود را به پدرش نشان داد. ما هم با سرمشق قرار دادن این صداقت، وفا و صداقت خود را به پروردگار بزرگ‌مان باید نشان بدهیم.
قربانی امر خدا و سنت رسول محبوب اوست و ما هم با هدف دادن صدقه‌ی مال و نشان دادن صداقت ایمانی‌مان قربانی می‌کنیم و با صداقت و وفاداری خود، برای آنانی که قربانی کردن را فراموش کرده‌اند، سرمشق می‌شویم.
قربانی رونق تجارت و اقتصاد است
به وسیله‌ی قربانی حیات اقتصادی جان می‌گیرد. چون پرورش دهندگان حیوانات، خریدارها و فروشنده‌ها، وسایط باربری و حمل و نقل، قصاب‌ها و کسانی که مشغول خرید و فروش پوست و علوفه هستند از این راه پول به‌دست آورده و زندگی و معیشت‌شان را تامین می‌کنند.
قربانی تسلیمیت است
قربانی سمبول تسلیمیت است. اصلاً خود مسلمانی به معنای تسلیم شدن است. در آیه‌ی مبارکه‌ای که ترجمه‌ی آن چنین است: {آنگاه که هر دو (ابراهیم و اسماعیل) تسلیم شدند و ابراهیم پسرش را را بر پیشانی بر زمین خوابانید…} (صف: ۲۳) می‌بینم که محبت فرزند مانع اطاعت از الله (جل جلاله) نشد. معنای این کار این است که آن پیامبر اولوالعزم در واقع تسلیمیتش را نشان می‌داد و می‌گفت: «اگر امر می‌شد نه فقط اسماعیلم را بلکه خودم را نیز قربانی می‌کردم. یعنی آن ایمان خواستار چنین تسلیمیت است. و یکی از جاهایی که این تسلیمیت با کمال وضوح و شفافیتش تظاهر می‌کند، بی‌تردید قربانی است.
قربانی فداکاری است
برده شدن حضرت اسماعیل (علیه السلام) برای قربانی بدین معناست که در آن‌جا چیز دیگری برای قربانی کردن نیست. وقتی چنین فداکاری از جانب پیامبر حنیف، حضرت ابراهیم در میان گذاشته شد. گویا خداوند فرمود: «درست است ای ابراهیم! لازم نیست ابراهیم را ذبح کنی. تو در امتحان کامیاب شدی. به‌جای او این قوچ را بگیر و قربانی کن.»
بدین طریق رسم بر آن شد که در بدل اسماعیل‌ها قوچ ذبح شود. پس به یاد داشتن این معانی و مفاهیم در وقت قربانی کردن بسیار مهم است. داشتن این حس فداکاری در وقت ذبح قربانی، نشان دهنده‌ی اخلاص و صمیمیت ما خواهد بود.
یک قربانی برای تمام اعضای خانواده کفایت می کند، هر اندازه که تعداشان زیاد باشد، یعنی اگر مثلا سرپرست خانواده یک گوسفندی را ذبح کند، گویا تمام آنها قربانی کرده باشند و همه در ثواب آن شریک اند.
ترمذی و ابن ماجه از عطاء بن یسار روایت کرده اند که گفت: «سَأَلْتُ أَبَا أَیوبَ الأَنْصَارِی کَیفَ کَانَتْ الضَّحَایا عَلَی عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیهِ وَسَلَّمَ ؟ فَقَالَ : کَانَ الرَّجُلُ یضَحِّی بِالشَّاةِ عَنْهُ وَعَنْ أَهْلِ بَیتِهِ ، فَیأْکُلُونَ وَیطْعِمُونَ» ترمذی (1505) وابن ماجه (3147).
یعنی: از ابو ایوب انصاری پرسیدم که قربانی ها در زمان رسول الله صلی الله علیه وسلم چگونه صورت می گرفتند؟ او گفت: مردی از طرف خود و خانواده اش گوسفندی را قربانی می کرد، و از آن می خوردند و به دیگران هم می دادند.
صاحب کتاب “تحفة الأحوذی” (مبارکفوری) می گوید: ،این حدیث نص صریحی است در اینکه یک گوسفند برای مرد و خانواده اش کفایت می کند، هرچند که آنها از دو نفر بیشتر باشند، و این رای حق است».
و امام شوکانی در “نیل الاوطار” می گوید: «و حق اینست که یک گوسفند برای خانواده ای کافیست، و هرچند که صد نفر یا حتی بیشتر باشند چنانکه سنت به آن حکم کرده است».
و علامه ابن عثیمین می گوید : «شراکت در ثواب حصری ندارد، این پیامبر صلی الله علیه وسلم است که بجای کل امتش قربانی کرده، و (مگر اینگونه نیست که) مردی یک گوسفند را از طرف خود و خانواده اش قربانی می کند، هرچند یکصد نفر باشند». “الشرح الممتع” (5/275).
و از علمای هیئت دائمی افتاء سوال شد : این خانواده بیست و دو نفر عائله دارند، و دخل و درآمد همه یکی است، و همینطور مصرف آنها، و در عید مبارک قربان فقط یک قربانی می کنند، نمی دانم آیا اینکار درست است یا باید چند قربانی بکنند؟
پاسخ دادند : «اگر عائله زیاد باشد، و همه در یک خانه باشند، یک قربانی برای آنها کفایت می کند، و اگر بیشتر از یک حیوان قربانی کردند این بهتر است».
فتاوی اللجنة الدائمة” (11/408) .
و باز از همین هیئت سوال شد : اگر همسرم به همراه پدرم در یک خانه باشند، آیا یک قربانی در روز عید از طرف من و پدرم کافیست یا خیر؟
پاسخ دادند : «اگر واقع آنگونه باشد که ذکر کردید، یعنی پدر و فرزندش در یک خانه باشند، در آنصورت یک قربانی برای شما و پدرتان و همسرت و همسر پدرتان و (اعضای) خانواده شما کفایت می کند». فتاوی اللجنة الدائمة” (11/404) .
منظور از اعضای خانواده شامل والدین و همسر و فرزندانی که هنوز مستقل نشده اند می باشد، بعبارتی مشمول کسانی می گردد که هنوز نفقه ی آنها برعهده ی سرپرست خانواده است، بنابراین اگر مثلا پسر خانواده مستقل شده باشد و در منزل دیگری سکونت دارد، قربانی پدرش برای او درنظر گرفته نخواهد
منبع: مجله اختصاصی قربانی (انتشارات باران
