تأثير نفس در ارتقاء انسان
بدون شک نفس به‌عنوان تأثیر گذار اصلی و عامل اساسی در ارتقاء انسان به‌سوی سلامت و سعادت بشر رول خیلی ها حسابی و ارزنده را دارا بوده، که می‌تواند انسان را به‌صوب نیکویی و اصلاح ره‌نمون و مددگاری نماید.
زیرا نفس آدمی، عامل اساسی تحریک به‌سوی لذت طلبی ها و کام جویی های روا و نا روا است. که این کام جویی و لذت طلبی بعضا باعث انحراف انسان از مسیر اصلی آدمیت گردیده و شخص را از جاده حق و انسانیت به‌دور می‌سازد.
طبیعی است که مبارزه با چنین نابسامانی و خواسته های نا به‌جا باعث گردیده تا در این پیکار آدمی ازلحاظ روحی ومعنوی ارتقاء نموده و به درجات عالی و عالی‌تر نایل گردد.
در علم فزیک فارمول ثابت داریم به هر پی‌مانه که ضربه شدید وارد شود به همان اندازه واکنش آن شدید و شدیدتر می‌باشد. مثلا: شخصی توپ را به‌شدت ضربه به‌دیوار می‌زند به‌همان اندازه دوباره به سوی وی به‌شدت و سرعت رد می شود؛ به عین مثال آدمی هنگام مبارزه و برخورد با هوا و هوس و خواسته های نا به‌جا و نا مشروع نفس، می‌تواند قربی به‌سوی خدا داشته و تزکیه در وجود خویش دریافته و از طرفی هم راه ارتقای وی به‌صوب تعالی به قله های والای انسانیت و سلامت هموار گردد.
از همین جاست که خواص انسان‌ها از خواص ملایکه افضل‌تر، بهتر و اشرف تر اند؛ زیرا در چنین کشمکش انسان به‌سوی خیر و شر، از طرف ملک و شیطان، همچنان خواسته های روحی و نفسی قرار دارد، هرگاه او جهت خیر و نیکویی را انتخاب نمود، طبیعی است که نفس تزکیه گردیده، آهسته آهسته حالت مطمئنه را به‌خود می‌گیرد؛ و مراتب لازم صلاح و سلامت در وی یکی بعدی دیگر دیده شده آدمی را به بالا و درجات عالی بنده‌گی خدا می‌برد، که نفس مطمینه انسان به‌حیث نیروی مقوی برای رفتن به‌سوی بالا (مقامات عالی بنده‌گی) می‌گردد.
چون فرشته ها عاری از نفوس بوده، لذا با هیچ نوع چالش و کشمکش دچار نیستند و هیج نوع ارتقاء و ترقی هم در ایشان سراغ دیده نمی شود.
واز بدوِ خلقت شان تا این زمان یک‌نواخت زیست دارند. اما این آدمی است موجود دارای نفس که همواره در مبارزه با خواسته های نفس بوده که در صورت مقابله با خواسته های نا به‌جا و نا مشروع آن می‌تواند قله های بلند ارتقاء را بپی‌ماید و به‌جای برسد که اشرافیان ملک رسیده نتوانند.
پس معلوم گردید که نفس انسان تأثیر بسزای در این ارتقاء داشته می‌تواند انسان را یاری و مددگاری خیلی ها فروان نماید.
چنان‌چه الله متعال(ج) می‌فرماید: قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا (الشمس: 9)
(به یقین كه هر كس آن- نفس- را پاك گردانيد رستگار شد)
در این آیت متبرکه به وضوح ثابت شد که نفس آدمی اثر بسزایی در ارتقای انسان به صوب تعالی و رستگاری و عروج انسان به مکارم بالای آدمیت می‌تواند بگذارد.
زیرا مجاهده و مبارزه با خواسته های نفسی و هوای آن باعث رشد انسان، و سبب هدایت انسان به صراط المستقیم می‌گردد؛ آنجا که الله رب العزتفرموده است: (وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا ۚ وَإِنَّ اللَّـهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ) عنکبوت69
(و آنان‌كه جهاد و تلاش كردند در راه ما، البته راهنمایي و هدايت كنيم ايشان را به راه‌هاي خود و هر آیينه خدا با نيكوكاران است).
در اینجا مفهوم کلی هدایت همان رهنمونی انسان و ارتقای وی به‌سوی خیر، فلاح و رستگاری همیشه‌گی در دنیا و آخرت مراد است که این رستگاری انسان در حقیقت مبیین ارتقای او از حالت دونی ضلالت و گمراهی به حالت متعالی هدایت و روشنی است.
همچنان این رستگاری را در جای دیگر نیز به نفس آدمی متعلق ساخته آنجا که الله متعال رب العزتمی٬فرماید: (قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكَّىٰ وَذَكَرَ اسْمَ رَ‌بِّهِ فَصَلَّىٰ بَلْ تُؤْثِرُ‌ونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا) الاعلی 14-15
(یقینا رستگار آن كس شد كه خود را پاك گردانيد و نام پروردگارش را ياد كرد و نماز گزارد ليكن [شما] زندگى دنيا را بر مىگزينيد)
در این آیت نیز روشن گردید که تزکیه نفس درساختار شخصيت فرد مومن نقش بسيار مهمی داشته، که می‌تواند انسان را منحيث يک فرد مومن در بخش مادی ومعنوی آن تربيت کند.
در بخش معنوی : هرمومن خدا پرست را لازم است که برای ارتقای سطح معنويت خويش هميشه سعی وتلاش ورزد، زيرا اساس دين مقدس اسلام به معنويت گذاشته شده است، ويک مومن حقيقی تمامی زندگی خويش را به معيار های معنوی آراسته مي‌سازد.
خداوند متعال (جل جلاله) برای رشد سطح معنوی مومنان راه های زيادی را بيان داشته است، تا انسان مومن در جانب مادی وجود خويش واستفاده از ماديات دربخش معنويات نيز پيش‌گام باشد، شناخت نفس و تزکیه آن، يکی از راه های رشد معنويت مومنان مي‌باشد، واين امر را در نقاط ذيل مي‌توان بيان داشت:
– معنويت اخلاقی يا ارتقای سطح اخلاق به عالي‌ترين مقام آن: اخلاق اسلامي همان اخلاقي را گويند که مطابقت با احکام وارشادات اسلامي داشته باشد. اگرچه فرد مومن در ارتقای سطح اخلاقی خويش هميشه سعی وتلاش ورزيده و از ارشادات اسلامی برای اين هدف استفاده ميکند، ولی کسانيکه خود را 100٪ آراسته به اخلاق اسلامي مي‌سازند، مراحل اخلاقي را نيز مد نظر داشته وسعی مي‌ورزند که به همان مرحلهء عالی آن خود را نايل سازند. تزکیه نفس يکی از راه هاي‌ست که برای رسيدن به اين مرحله انسان مومن را آماده مي‌سازد.
– اخلاق خوب (جيد) : اخلاقي است که خود انسان داراي صفات عالي اخلاقي باشد.
– اخلاق عالي (جيدجدا) : اخلاقي است که با وجود متصف بودن خود انسان به صفات عالي اخلاقي، ضرر وي براي ديگران نرسد، وهيچ‌گاهي در مقابله با مردم آسيبي متوجه ديگران نشود، در بسا حالات است کسانيکه اخلاق خوب دارند، وبرخی احکام وارشادات الهي را بالاي خود خوب تطبیق مي‌کنند، ولي درمعامله با ديگران بعضي از امور را کنار گذاشته، فراموش مي‌کنند.
– اخلاق اعلي ( ممتاز ) : اخلاقي را گويند که با وجود اين‌که خودش داراي صفات عالي است و به ديگران نيز ضرري نمي‌رساند، بلکه درهنگام ضرر ديگران نير عکس العمل منفي نداشته، و به وجه احسن با آن برخورد مناسب می نمایند.
از همین جاست که به سبب تزکیه نفس انسان به این مقام رفیع اخلاق حمیده نایل می‌گردد.
چنان‌چه درماه مبارک رمضان انسان به اثر تزکیه نفس و مهار کردن آن به عالي ترين مقام اخلاقي مي‌رسد که حتی هرگاه کسي با او جنگ نمايد و يا دشنامش دهد برايش مي‌گويد که من روزه دار هستم. این همان ارتقای است که وی به سبب کنترول و مهار نمودن نفس حاصل نموده و به علوی مکانت اخلاقی نایل گردیده است.
قوت و تونايي انسان زمان درجامعه ثابت مي‌گردد که او درهنگام توانايي ها خدا را فراموش نکرده و اخلاق خود را به معيار هاي عالي آن رساند، انسان زماني داراي اخلاق بسيار عالي مي‌باشد که درهنگام غضب خشم خود را تحت تاثير عقل خويش قرار داده خشم‌گين نشود و زماني به مراحل عالي اخلاقي مي‌رسد که درهنگام جنگ و دشنام دادن ديگران صبر نموده زبان خود را از گفتن سخنان زشت حفظ نموده و درمقابل آن شخص عکس العمل فزيکي نشان نداده، بلکه درهمين لحظات سخت ودشوار که براي بسياري انسانهاي ضعيف الاخلاق بسيار مشکل مي‌باشد، ولي انسان‌هاي‌که اخلاق شان مثل اخلاق رسول الله(صلي الله عليه وسلم) شده است، اين عمل‌کرد را جامه‌ی عمل پوشانده وخود را براي نيل به اين اخلاق عالي عادت مي‌دهند. همه این ها زمانی مساعد می‌گردد که انسان بتواند نفس خویش را تحت سانسور و کنترول در آورده آن‌را مهار سازد.
منبع: نفس وتاثیر آن درصلاح وفساد انسان (نورالله کوثر)
تهیه کننده: وسیم احمد ادیب
